Borelioza – uwaga na kleszcze

Borelioza – choroba przenoszona przez kleszcze

Kleszcze to stawonogi z grupy pajęczaków, które wyróżniają się niezwykłą odpornością i zdolnością przetrwania w trudnych warunkach. Dorosłe osobniki potrafią przeżyć bez pożywienia nawet 800 dni. Larwy i nimfy – do 500 dni. Ich cykl życia jest długi — od 2 do 4 lat. Zimą przechodzą w stan uśpienia, ukrywając się w ściółce leśnej. Wystarczy jednak, że temperatura wzrośnie do 7°C, by przerwały hibernację i znów zaczęły żerować. Dlatego kleszcza można złapać nawet w lutym [1].

Bezbolesne ukłucie

Kleszcz nie żądli ani nie kłuje w tradycyjnym rozumieniu. Za pomocą ostrej części aparatu gębowego wycina otwór w skórze, a następnie wprowadza do tkanki tzw. hypostom – ryjek służący do zakotwiczenia. W ślinie kleszcza znajdują się substancje znieczulające, dzięki którym ukłucie jest bezbolesne i często niezauważalne w pierwszej fazie [2]. To właśnie ta cecha czyni go tak niebezpiecznym. Choć sam moment ukłucia zwykle nie budzi podejrzeń, skutki zakażenia mogą wpływać na zdrowie przez długie miesiące, a nawet lata. Przewlekłe zmęczenie, zaburzenia snu, porażenia nerwów utrudniające poruszanie się — to tylko niektóre z objawów chorób przenoszonych przez kleszcze, takich jak borelioza czy kleszczowe zapalenie mózgu.

Plaga XX wieku – borelioza

W Polsce najczęściej spotykanym gatunkiem atakującym ludzi jest kleszcz pospolity (Ixodes ricinus). To właśnie on odpowiada za przenoszenie dwóch najgroźniejszych chorób odkleszczowych: boreliozy oraz kleszczowego zapalenia mózgu (KZM). Warto podkreślić, że kleszcze same nie chorują. Są tzw. wektorami, czyli przenosicielami patogenów – pod warunkiem, że wcześniej same uległy zakażeniu. Co istotne, zakażenie może utrzymywać się w ich organizmach przez wiele pokoleń [3]. Ryzyko zakażenia rośnie wraz z aktywnością kleszczy, która jest największa wiosną i latem. W Polsce najczęściej diagnozowaną chorobą przenoszoną przez kleszcze jest borelioza. Borelioza, znana też jako choroba z Lyme lub krętkowica kleszczowa, to odzwierzęca choroba zakaźna o charakterze układowym, wywoływana przez bakterie z rodzaju Borrelia. Na człowieka i inne ssaki przenoszą ją kleszcze z rodzaju Ixodes, w których układzie pokarmowym bytują krętki.

Objawy boreliozy

Ze względu na zróżnicowane i często niespecyficzne objawy, borelioza bywa trudna do rozpoznania. U wielu pacjentów rozwija się niezauważenie przez dłuższy czas, co utrudnia szybkie wdrożenie leczenia [4]. Jednym z najczęstszych wczesnych objawów zakażenia jest rumień wędrujący — charakterystyczne zaczerwienienie skóry w kształcie pierścienia lub owalnej plamy, otaczające miejsce ukłucia przez kleszcza. Zmiana ta najczęściej pojawia się w ciągu kilku dni do tygodnia po ukłuciu i stopniowo rozszerza się obwodowo [5]. U dorosłych rumień najczęściej występuje na tułowiu oraz kończynach dolnych i górnych. Ma zazwyczaj około 5 cm średnicy, jest wyraźnie czerwony na obrzeżach i jaśniejszy w środku. U dzieci, ze względu na ich niski wzrost, kleszcze częściej atakują okolice głowy i szyi — dlatego rumień bywa tam trudniej zauważalny. Co istotne, rumień wędrujący może ustąpić samoistnie po kilku dniach, co nie oznacza wyleczenia. Wręcz przeciwnie — może świadczyć o tym, że borelioza wkroczyła w kolejną, bardziej niebezpieczną fazę [6].

Fazy boreliozy – od rozsiewu do przewlekłych objawów

Faza wczesna rozsiana

Druga faza boreliozy, nazywana wczesną rozsianą, charakteryzuje się występowaniem wielopostaciowych zmian skórnych w różnych częściach ciała. Z czasem pojawiają się także objawy neurologiczne, takie jak: zapalenie nerwów czaszkowych (szczególnie nerwu twarzowego), zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, bóle głowy, sztywność karku czy zaburzenia czucia. Na tym etapie mogą również występować bóle stawów i mięśni, które pojawiają się w różnych etapach choroby. Często mają charakter wędrujący i bywają mylone z objawami artretyzmu.

Faza późna

W fazie późnej dochodzi do przewlekłego zapalenia stawów, najczęściej obejmującego duże stawy, na przykład  kolanowe. Chory odczuwa ciągłe zmęczenie, które nie ustępuje mimo odpoczynku. Pojawiają się także objawy neurologiczne, takie jak: przewlekłe zapalenie mózgu, encefalopatia, zaburzenia pamięci, koncentracji, nastroju oraz trudności ze snem. Rzadziej mogą wystąpić problemy ze strony układu krążenia, m.in. zaburzenia rytmu serca lub zapalenie osierdzia [7]. Warto pamiętać, że typowym objawom boreliozy mogą towarzyszyć także objawy nieswoiste — m.in. uczucie przewlekłego zmęczenia, bóle głowy, mięśni i stawów, rozdrażnienie, apatia czy zaburzenia koncentracji, snu i pamięci.

Diagnostyka i leczenie

Boreliozę diagnozuje się na podstawie badań serologicznych, takich jak testy ELISA i Western blot, które wykrywają przeciwciała przeciwko Borrelia burgdorferi. Pomocna jest również obserwacja rumienia wędrującego, jeśli wystąpi — jego obecność może być jednoznacznym sygnałem zakażenia. Leczenie boreliozy polega głównie na antybiotykoterapii. Rodzaj zastosowanego antybiotyku zależy od fazy choroby i charakteru objawów. Kluczowe znaczenie ma wczesne rozpoczęcie leczenia, ponieważ może ono zapobiec powikłaniom i przejściu choroby w fazę przewlekłą [8]. W późniejszych etapach borelioza może rozwijać się w organizmie chorego nawet przez kilka lat. W tym czasie objawy nasilają się — dochodzi do zaburzeń ze strony układu nerwowego, sercowo-naczyniowego oraz narządu ruchu. Pojawić się może m.in. zapalenie stawów, zapalenie mózgu czy zanikowe zapalenie skóry kończyn [9].

Kleszczowe zapalenie mózgu

Kleszcze mogą przenosić nie tylko boreliozę, ale także kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) – wirusową chorobę ośrodkowego układu nerwowego. Ma podłoże wirusowe i atakuje ośrodkowy układ nerwowy. Jej czynnikiem etiologicznym są wirusy z rodziny Flaviviridae. Najwięcej przypadków zachorowań odnotowuje się od kwietnia do listopada, szczególnie na obszarach endemicznych w Azji i Europie. Choroba występuje m.in. w Polsce, Czechach, Austrii, Niemczech, Estonii, Rosji, Słowenii, Szwecji, Szwajcarii, na Litwie, Łotwie i Węgrzech. Zakażenie następuje najczęściej przez ukłucie zakażonego kleszcza. Co ciekawe, możliwe jest także zachorowanie po spożyciu niepasteryzowanego mleka od zakażonych zwierząt — krów, kóz lub owiec.

Dwufazowy przebieg zakażenia

Zakażenie wirusem kleszczowego zapalenia mózgu (KZM) nie zawsze prowadzi do wystąpienia objawów klinicznych. U części osób zakażenie przebiega bezobjawowo. Okres wylęgania choroby wynosi zwykle 8–17 dni po ukłuciu przez kleszcza, natomiast w przypadku zakażenia drogą pokarmową (np. przez spożycie niepasteryzowanego mleka) objawy mogą pojawić się już po 3–4 dniach. U większości zakażonych choroba ujawnia się w ciągu 7–14 dni od kontaktu z wirusem. W przypadku zakażenia europejskim podtypem wirusa KZM ma zazwyczaj dwufazowy przebieg — taki scenariusz występuje u około 70–80% pacjentów. Pierwsza faza, tzw. zwiastunowa, związana jest z obecnością wirusa we krwi, natomiast druga faza, określana jako neuroinfekcja, wiąże się z zajęciem przez wirusa ośrodkowego układu nerwowego.

Faza zwiastunowa

Faza zwiastunowa kleszczowego zapalenia mózgu trwa zwykle od dwóch do siedmiu dni i u większości chorych kończy się samoistnym wyleczeniem, bez przejścia do kolejnego etapu choroby. W tym okresie pojawiają się objawy przypominające klasyczną infekcję wirusową, takie jak gorączka (zwykle do 38°C, choć u dzieci może być wyższa), ból głowy, mięśni i stawów odczuwany jako ból całego ciała, ogólne zmęczenie, złe samopoczucie, brak łaknienia, a także nudności, wymioty, biegunka i objawy zapalenia górnych dróg oddechowych. Ponieważ obraz kliniczny w tej fazie często przypomina grypę lub inne sezonowe infekcje, kleszczowe zapalenie mózgu rzadko jest rozpoznawane na tym etapie. W przeciwieństwie do boreliozy, której objawy rozwijają się zwykle wolniej i są bardziej zróżnicowane, KZM może przebiegać nagle i dynamicznie, co dodatkowo utrudnia diagnostykę we wczesnym okresie zakażenia.

Faza neuroinfekcji

U części chorych, po kilku dniach stosunkowo dobrego samopoczucia, dochodzi do gwałtownego pogorszenia stanu zdrowia. Pojawiają się objawy zajęcia ośrodkowego układu nerwowego, czyli tzw. faza neuroinfekcji. Może ona przebiegać pod trzema postaciami klinicznymi, z których najczęstsza to zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Zwykle ma łagodny przebieg, a dominującym objawem jest silny ból głowy. Często towarzyszy mu sztywność karku, gorączka sięgająca 40°C, zawroty głowy, nudności i wymioty.

Zapalenie mózgu

W cięższych przypadkach rozwija się zapalenie mózgu, które charakteryzuje się zaburzeniami świadomości i objawami uszkodzenia struktur mózgu, takimi jak dezorientacja, problemy z koncentracją i pamięcią. Mogą występować oczopląs, drżenia kończyn oraz porażenia nerwów czaszkowych prowadzące do zaburzeń mowy i połykania. Rzadziej obserwuje się różne formy afazji, niedowłady połowicze oraz drgawki. W najcięższych przypadkach narastająca senność może przejść w śpiączkę, a towarzyszące jej zaburzenia oddychania i krążenia mogą prowadzić do nagłej śmierci.

Zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego

Najrzadszą, ale najpoważniejszą postacią neuroinfekcji jest zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego. Główne objawy to szybko postępujące niedowłady kończyn oraz zaburzenia czucia. Pacjenci z tą postacią choroby wymagają zwykle długotrwałej hospitalizacji i wielomiesięcznej rehabilitacji [10].

Rozpoznanie i leczenie KZM

Objawy kleszczowego zapalenia mózgu są niespecyficzne, co utrudnia postawienie diagnozy. Konieczna jest konsultacja lekarska, wykluczenie innych przyczyn oraz wykonanie badań — testów na obecność przeciwciał IgM i IgG przeciwko TBEV w surowicy lub płynie mózgowo-rdzeniowym (np. test ELISA) oraz, w razie potrzeby, punkcji lędźwiowej i badań obrazowych mózgu i rdzenia [11]. Rokowanie u większości chorych jest dobre, a objawy ustępują całkowicie. Nie istnieje swoiste leczenie przeciwwirusowe — stosuje się jedynie leczenie objawowe. W przypadku zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych zazwyczaj wystarczy ograniczenie aktywności fizycznej przez kilka tygodni. Gdy choroba przebiega jako zapalenie mózgu lub rdzenia kręgowego, powrót do zdrowia może wymagać długotrwałej rehabilitacji. Przechorowanie KZM daje trwałą odporność.

Szczepionka jest najskuteczniejsza formą ochrony

Najskuteczniejszą i jedyną pewną formą ochrony przed kleszczowym zapaleniem mózgu jest szczepienie. Ministerstwo Zdrowia rekomenduje je jako najlepszy sposób zapobiegania chorobie i jej powikłaniom [12]. W przypadku boreliozy szczepionka nie istnieje, dlatego kluczowe znaczenie mają szybka diagnostyka, profilaktyka oraz ochrona przed ukłuciem kleszcza.

Borelioza i KZM – najczęstsze choroby odkleszczowe w Polsce

Choć kleszcze mogą przenosić wiele różnych chorób — takich jak tularemia, babeszjoza, anaplazmoza czy gorączka Q — w Polsce występują one stosunkowo rzadko. Zdecydowanie najczęściej diagnozowanymi chorobami odkleszczowymi są borelioza i kleszczowe zapalenie mózgu. Z danych Głównego Inspektoratu Sanitarnego wynika, że w ostatnich latach obserwuje się wyraźny wzrost liczby zachorowań zarówno na boreliozę, jak i na KZM, co podkreśla znaczenie profilaktyki i wczesnej diagnostyki.

Jak chronić się przed boreliozą i innymi odkleszczowymi chorobami?

Pamiętajmy: ukłucie kleszcza może prowadzić do boreliozy i innych groźnych chorób odkleszczowych. Dlatego tak ważna jest codzienna profilaktyka. Wybierając się do lasu, na łąkę czy na spacer z psem, zadbajmy o odpowiedni strój — długie rękawy, nogawki oraz jasne kolory, które ułatwiają zauważenie kleszcza. Stosujmy repelenty i preparaty odstraszające, a po powrocie dokładnie obejrzyjmy całe ciało — swoje i najbliższych. Nie zapominajmy też o zwierzętach domowych — one również mogą przynieść kleszcza do domu. Jeśli zauważymy pasożyta na skórze, należy usunąć go w całości i zdezynfekować miejsce wkłucia. Najskuteczniejszą ochroną przed kleszczowym zapaleniem mózgu są szczepienia. Przestrzeganie prostych zasad może realnie uchronić nas przed boreliozą i innymi chorobami odkleszczowymi.